GEPARD
Angielska nazwa cheetah pochodzi z języka hindi od słowa cita (plamisty). Naukowego opisu gatunku dokonał w drugiej połowie XVIII wieku Schreber, ale gepardy byty dobrze znane ludziom już od głębokiej starożytności, ponieważ dawały się fatwo oswajać i przysposabiać do polowań. Uważa się tradycyjnie, że gepardy łączą w sobie cechy psów i kotów, gdyż mają wysmukłe nogi i tylko częściowo wciągalne pazury. Dokładniejsze obserwacje pozwalają jednak zaliczyć je do rodziny kotów. Wprawdzie ścigają swoją zdobycz jak psy, ale zanim do tego dojdzie, czają się i podkradają do niej w typowo koci sposób. Częściowo wciągalne pazury są przystosowaniem do szybkiego biegu i występują także u niektórych innych gatunków kotów (np. taraj, kot kusy).
Jeszcze do niedawna gepardy były szeroko rozpowszechnione w całej Afryce, Azji Południowo-Zachodniej aż po Turkmenistan, chiński region Xinjiang i Indie. Obecnie ich zasięg ogranicza się do stepów i półpustyń na południe od Sahary. Ponadto zachowały się dwie małe populacje w południowo-wschodniej Algierii i w Iranie. W Iranie przez dziesięciolecia uważano tamtejsze gepardy za doszczętnie wytępione, dopiero w ostatnich latach odkryto ponownie ich obecność – jednakże nie na rozległych stepach, gdzie ongiś polowały na małe antylopy, ale w górach południowo-wschodniej części kraju, gdzie żywią się dzikimi owcami. W Indiach gepardy zanikły, kiedy ich główna zdobycz – antylopa garna – została przez ludzi niemal całkowicie wybita. Niektórzy twierdzą, że indyjska populacja gepardów składała się z potomków okazów zbiegłych z niewoli, które sprowadzano z Afryki i przysposabiano do polowań. Skądinąd wiadomo jednak, że owe „myśliwskie lamparty” sprowadzano do Indii w czasach, gdy nadal żyły tam gepardy miejscowe.
Długość tułowia geparda wraz z głową wynosi 120-150 cm, długość ogona – 60-80 cm; wysokość 60-80 cm; ciężar 28-65 kg. Sierść jest pomarańczowa do piaskowopłowej, usiana czarnymi plamkami wielkości drobnych i średnich monet. Głowa wysoko wysklepiona; od przynosowego kąta każdego oka biegnie przez oblicze ku dołowi wyraźna czarna pręga; pysk krótki, tępo zakończony. Szyja jest krępa, tułów nadzwyczaj smukły i gibki, kończyny wysokie, ogon długi, wygięty na końcu. Szata młodzieńcza, zanikająca po upływie paru pierwszych miesięcy życia, jest bardzo ciemna. Na karku i częściowo na grzbiecie występują dłuższe i jaśniejsze włosy, nazywane grzywą, które zanikają całkowicie dopiero w wieku „dorosłym”, tzn. około 3,5 roku życia. Pazury zaczynają się wysuwać w wieku 5 miesięcy na skutek wiotczenia unoszących je elastycznych wiązadeł.
Ciąża geparda trwa 90-92 dni; w miocie rodzi się od jednego do pięciorga młodych, które ważą 250-280 g i ssą do wieku 6 miesięcy. Dojrzałość płciową samice osiągają w wieku 2, samce – 2,5-3 lat. Długość życia gepardów sięgać może 15 lat. Gepardy polują głównie na małe i średnie ssaki kopytne (np. gazele).
Gepardy żyją zarówno pojedynczo, jak i w grupach: młode towarzyszą matce niemal do wieku, w którym stają się dorosłe. Samce często tworzą grupy (koalicje) składające się najczęściej z 2-3 braci z tego samego miotu. Niekiedy do pary braci może dołączyć osobnik z nimi niespokrewniony.
Gdy gepard dostrzeże zdobycz lub wypatrzy ją w większym stadzie (zwykle bywa to sztuka trzymająca się nieco na uboczu), podpełza ku niej jak najbliżej bądź czatuje na nią na przykład przy wodopoju. W pewnej chwili zrywa się nagle i błyskawicznie rozwija maksymalną prędkość (do 120 km/godz.); pościg nie trwa jednak długo – po mniej więcej 300 metrach, jeśli zdobycz nie została schwytana, gepard daje za wygraną. Nawet jeśli gepardowi uda się dogonić i zabić ofiarę, jest on po pościgu tak zmęczony, że kładzie się na ziemi i przez 20-30 minut odpoczywa, zanim zabierze się do jedzenia. Jego organizm może sprostać tak wielkim wysiłkom dzięki dobremu dostępowi powietrza do płuc, czemu sprzyja m.in. znaczna wielkość jam nosowych i nozdrzy tylnych, zwanych choanami (są to ujścia jam nosowych do nosogardzieli); te cechy budowy mają prawdopodobnie związek z wysokim wysklepieniem czaszki. Choć gepardy są zwierzętami typowo naziemnymi, często wspinają się na drzewa, aby z wysokości móc lepiej obserwować okolicę.
W populacji gepardów występują osobniki o ustabilizowanych terytoriach oraz takie, które nie bronią terytoriów. Terytoria są nieduże (zajmują średnio 37 km2), należą z reguły do grup samców i są przez nie intensywnie znakowane. Samce żyjące pojedynczo najczęściej wędrują po bardzo dużych obszarach (ponad 700 km2) i nie zostawiają znaków zapachowych. Korzyścią wynikającą z faktu posiadania terytorium jest wyłączność dostępu do samic, które są rozmieszczone nierównomiernie. Samce nieterytorialne mają często mniejszą masę ciała i słabszą kondycję, dlatego nie są w stanie konkurować o samice, zwłaszcza jeśli terytorium jest zajęte przez koalicję.
Samice z młodymi użytkują wielkie areały (ponad 800 km2), nakładające się na areały innych samic, i nie próbują ich bronić.
Za jedną z podstawowych przyczyn zagrożenia gepardów uważa się ich dużą jednorodność genetyczną, która może z jednej strony ograniczać ich możliwości adaptacyjne do zmieniającego się środowiska, a z drugiej wpływać na większą podatność na choroby zakaźne oraz upośledzać zdolności rozrodcze. Wykazano jednak, że problemy związane z rozmnażaniem i chorobami dotyczą wyłącznie zwierząt trzymanych w niewoli. W populacjach gepardów żyjących na wolności nie stwierdzono dotąd żadnych zjawisk związanych z ich małą różnorodnością genetyczną. Rzeczywistym zagrożeniem dla gepardów jest drapieżnictwo lwów powodujące dużą śmiertelność młodych. Na terenach, gdzie lwy nie występują, gepardy żyją w znacznie większych zagęszczeniach niż tam, gdzie współbytują z lwami i innymi dużymi drapieżnikami. Zdarza się również, że duże drapieżniki odganiają dorosłe gepardy od zabitych przez nie ofiar. Na obszarach rolniczych zamieszkanych przez gepardy koty te są uważane za szkodniki, gdyż często zabijają zwierzęta domowe. Powoduje to ich niekontrolowane tępienie przez farmerów. Aby ograniczyć nielegalne zabijanie gepardów, rządy niektórych krajów (Zimbabwe, Namibia, RPA) wydają farmerom specjalne licencje na odstrzał tych kotów na ich posiadłościach przez zagranicznych turystów. Dodatkowe dochody uzyskane w ten sposób przez właścicieli ziemskich mają ich zachęcać do posiadania gepardów na swoich terenach.